ارگونومی

 ملاحظات ارگونومیک در آزمایشگاه‌های تشخیص طبی

با توجه به اینکه کار و فعالیت یکی از ابعاد سلامتی است و انسان بدون برخورداری از شغل، قادر به تأمین سلامت کامل خود نیست؛ اما بسیاری از شغل‌ها و محیط‌های کاری با انواع مختلفی از عوامل زیان‌آور روبرو هستند که هر یک می‌تواند برای سلامت انسان مخاطراتی داشته باشند. به منظور مقابله با مخاطرات موجود در محیط‌های کار، علوم و فنون مختلفی تا به ‌حال ابداع گردیده است.

از جمله این علوم می‌توان به علم ارگونومی یا مهندسی فاکتورهای انسانی Human factors Engineering اشاره کرد. ارگونومی از دو کلمه یونانی”ارگو” به مفهوم کار و “نوموس” به مفهوم قانون و قاعده تشکیل شده است.

ارگونومی علم اصلاح و بهینه‌سازی محیط، مشاغل و تجهیزات متناسب با محدودیت‌ها و قابلیت‌های انسان، علم متناسب کردن کار با انسان، بهبود بخشیدن و ارتقاء سلامت و عملکرد انسان در ارتباط با وظایف شغلی، لوازم کار و محیط کار است. ارگونومی علمی است که از تطابق هرچه بیشتر کار با کاربر سخن می‌گوید؛ به عنوان نمونه در تعریفی از این علم، ارگونومی علم اصلاح و بهینه‌سازی محیط، مشاغل و تجهیزات و تطابق آنها با قابلیت‌ها و محدودیت‌های انسان تعریف شده که دو هدف عمده یعنی ارتقاء سطح سلامت، بهداشت و افزایش بهره‌وری را دنبال می‌کند. آزمایشگاه‌های تشخیص طبی از مکان‌هایی هستند که هر روزه میلیون‌ها نفر در سراسر جهان به آنها مراجعه می‌کنند تا بیماری‌های آنان تشخیص داده شود.

از این رو بیش از ده‌ها هزار نفر در سطوح مختلف علمی در چنین محیط‌هایی مشغول به کار هستند و طبیعتاً در معرض مخاطرات ویژه شغلی قرار دارند. صرف‌نظر از مخاطراتی که به واسطه کار با مواد شیمیایی و فرآورده‌های بیولوژیک در آزمایشگاه‌های تشخیص طبی وجود دارد، پرسنل آزمایشگاه، به دلیل ماهیت کاری خود در معرض مخاطرات ارگونومیک نیز قرار دارند.

علائم و نشانه‌های مربوط به مخاطرات ارگونومیک از اهمیت بسیاری برخوردار است که به طور عمده عبارتند از وضعیت بدنی نامناسب هنگام کار، تکرار فراوان فعالیت‌ها، استرس‌های شغلی، عوامل عفونی بیماری‌زا، برخورد با وسایل و تجهیزات آزمایشگاهی.

نشانه‌های مربوط به مخاطرات ارگونومیک و علائم اولیه قابل ذکر شامل سوزش، گزگز شدن، همچنین احساس ضعف و خواب‌رفتگی، کمردرد، درد در ناحیه مچ دست، درد در ساعد، بازو، گردن و شانه‌ها است. گفتنی است که این اختلالات پاسخی هستند به فعالیت‌های بیش از حد بدن؛ بنابراین، بدیهی است با شناخت عوامل ایجادکننده خطر و اصلاح وضعیت‌های نامناسب می‌توان علاوه برتأمین آسایش و کاستن از بروز انواع آسیب‌های شغلی در آزمایشگاه، افزایش بهره‌وری و کسب منافع برای صاحبان این حرفه را انتظار داشت.

تحقیقات نشان داده، مراجعه‌کنندگان به مراکزی که رعایت ملاحظات ارگونومیک را می‌نمایند از خدمات بهتری بهره‌مند خواهند شد. در واقع ارگونومی در آزمایشگاه و ارتباط آن با مدیریت ایمنی، وضعیت بدن حین کار و احتمال کاهش بروز حوادث حین کار است. ملاحظات ارگونومی راهی برای ارتقاء سلامت کارکنان و کم کردن آسیب‌های شغلی است که اثر قابل‌توجهی بر عملکرد کار و رضایت شغلی دارند. مواردی که در سلامتی شغل دارای اهمیت است عبارتند از: طراحی مناسب فضا و محیط کار، استرس‌های ناشی از کار، انطباق شغل با توانایی فرد و جلوگیری از حرکات تکراری که جزو مهم‌ترین نکات در ملاحظات ارگونومی است.

ریسک فاکتورهای ارگونومیک در محیط آزمایشگاه، با توجه به ویژگی‌های کار در آزمایشگاه‌ها، فضاهای محدود، نشستن و یا ایستادن‌های طولانی‌مدت، همچنین شرایط دمایی، روشنایی و البته نیاز به دقت و تمرکز بالا هنگام کار در آزمایشگاه و احتمال آلودگی‌های عفونی در آزمایشگاه می‌تواند روی نتایج کار تأثیر گذاشته و سبب آسیب‌های شغلی شود.

در ادامه به چند فعالیت و وضعیت‌های بدنی رایج در کارهای آزمایشگاهی و خطرات آنها پرداخته شده است:

• کار با پیپت و سمپلر- کار پشت هود – کار با میکروسکوپ – کار پشت میز آزمایشگاه و …

کار با پیپت و سمپلر

این فعالیت آزمایشگاهی از رایج‌ترین کارها در آزمایشگاه است. در این کار ریسک فاکتورهای ارگونومیک شامل اعمال نیرو توسط انگشت، حرکات تکراری، پوسیجرهای غلط (وضعیت‌های بدنی) مخصوصاً در قسمت مچ، بازوها و شانه‌ها به وفور دیده می‌شود. برای به حداقل رساندن این موارد بایستی از پیپت‌ها با مکانیسم ماشه‌ای جدید استفاده کنید که برای فعال شدن به کمترین نیرو نیاز دارند. به همین دلیل چنانچه پرسنل آزمایشگاه در هر شیفت ناگزیر به کار با این وسیله به مدت ۲ ساعت یا بیش از آن باشد، در معرض خطر ابتلا به اختلالات اسکلتی- عضلانی خواهد بود.

حرکات مکرر دست‌ها، خم کردن یا پیچاندن مچ دست، فشار بیش از اندازه به انگشت شست، قرار گرفتن در وضعیت بدنی نامناسب و کار در وضعیتی که آرنج‌ها در سطحی بالاتر از حالت طبیعی، یا گردن رو به جلو و طرفین خم شده باشد، یا ایستادن طولانی‌مدت از عوامل ایجاد خطر در این فعالیت می‌باشند. این اختلالات اغلب در قسمت شانه‌ها، مچ دست، انگشتان، آرنج، مهره‌های گردنی، کمر و زانوها بروز می‌کنند. اغلب به شکل درد، خواب‌رفتگی، گرفتگی، مورمور شدن احساس می‌شوند. با استراحت از شدت آنها کاسته می‌شوند و در طول کار تشدید پیدا می‌کنند.

جهت کاستن یا پیشگیری از اختلالات احتمالی، انجام کار همراه با تحرک و بکار بستن تدابیر زیر توصیه می‌شود:

– اجتناب از کار کردن با پیپت به‌طور پیوسته؛ استراحت به مدت ۵-۳ دقیقه به ازاي هر ۳۰-۲۰ دقیقه

– استفاده از دو دست برای کار با پیپت و تعویض دست‌ها برای جلوگیری از خستگی آنها

– استفاده از پیپت‌های مناسب‌تر که از تحمل فشار بی‌مورد در زمان برداشت نمونه یا تخلیه مواد جلوگیری کند.

 کار پشت هود:

 به دلیل وضعیت بدنی نامناسب در حین کار، دسترسی محدود به وسایل و فقدان فضای کافی برای انجام فعالیت‌ها، با محدودیت‌هایی در حرکات همراه بوده و در نتیجه فشار قابل‌ملاحظه‌ای را به مفاصل و سیستم اسکلتی- عضلانی به ویژه اندام‌های انتهایی فوقانی، گردن و پشت وارد می‌نماید. از عوامل ایجادکننده خطر در این فعالیت شغلی می‌توان به حرکت مکرر دست‌ها، مچ و ساعد به ویژه هنگام کار با پیپت، محدودیت فضا برای پاها و زانوها مخصوصاً در هودهای قدیمی، استرس‌های تماسی روی اعضاء، زمانی روی می‌دهد که نیرویی بر سطح کوچکی از بدن متمرکز گشته و فشار قابل‌ملاحظه‌ای را بر آن نقطه وارد نماید.

این حالت معمولاً در محل لبه‌های تیز میزها و نقاطی مانند آن به وجود می‌آید و موجب احساس درد، محدودیت در انجام حرکات، کاسته شدن از قدرت و سرعت در انجام کار می‌شود.

اقداماتی که در جهت کاستن از اثر عوامل مذکور و پیشگیری از اختلالات اسکلتی- عضلانی قابل اجراست عبارتند از:

– پرهیز از کشیدگی بدن هنگام گرفتن وسایل و مواد. بدین منظور بهتر است که وسایل و مواد در نزدیک‌ترین نقطه ممکن به بدن فرد قرار گیرند. اين موضوع در شکل به تصویر کشیده شده است.

– انجام کار با رعایت حداقل cm15 فاصله نسبت به هود. این وضعیت با ایجاد جریان مطلوبی از هوا، تأمین‌کننده سلامت و ایمنی پرسنل است.

– اتخاذ وضعیت بدنی مناسب هنگام کار. برای این منظور باید از صندلی‌های قابلیت تنظیم استفاده نمود.

– پرهیز از اعمال استرس‌های تماسی در مچ و ساعد. برای این منظور لبه‌های تیز هود باید با اسفنج پوشانده شود. در غیر این صورت اعمال نیروی زیاد به این نواحی ضمن اختلال در عملکرد تاندون‌ها موجب ایجاد التهاب در آنها خواهد شد.

– تمیزی شیشه هود، نه تنها از خستگی چشم بلکه از به خود گرفتن وضعیت بدنی نامناسب می‌کاهد.

– نصب هود در ارتفاعی که دید بهتر برای چشم‌ها و فضای کافی برای پاها را فراهم سازد

– استفاده از زیرپایی لاستیکی در مواردی که انجام کار به صورت ایستاده برای طولانی‌مدت اجتناب‌ناپذیر باشد.

 – استراحت در فواصل زمانی معین. این اقدام به ویژه در هنگام کارهای تکراری موجب کاهش فشار وارد بر ماهیچه‌ها و دیگر اجزاي سیستم اسکلتی – عضلانی خواهد شد.

– کنترل سیستم روشنایی هود. برخورداری هود از لامپ سالم و تمیز، روشنایی

خوبی را درون هود تأمین می‌نماید. این کار ضمن تأمین آسایش بینایی از اعمال فشار بی‌جهت به چشم جلوگیری می‌کند.

کار با میکروسکوپ:

انجام کار به صورت پیوسته و طولانی‌مدت با میکروسکوپ، فشار زیادی به گردن، شانه‌ها، چشم‌ها، کمر و بازوها را موجب می‌شود که یکی از دلایل بارز آن طراحی نامناسب از جنبه ارگونومی و عدم قابلیت تنظیم در بسیاری از اجزاي آن است.

به منظور پیشگیری از اثرات سوء وضعیت‌های فوق، اقدامات زیر توصیه می‌شود:

– اتخاذ وضعیت بدنی مناسب طی زمان کار. برای این منظور باید از صندلی ارگونومیک با قابلیت تنظیم برای پشت، ارتفاع نشستنگاه و دسته صندلی استفاده کرد. پرهیز از خم شدن بیش از اندازه گردن و بالا آوردن شانه‌ها هنگام نگاه کردن درون چشمی میکروسکوپ.

– پرهیز از کار با آرنج‌های بالاآمده. بدین منظور بازوها را باید در کنار بدن به‌گونه‌ای قرار داد که حداکثر زاویه آنها با بدن ۴۵ درجه باشد.

– اطمینان از قرارگیری مچ دست به حالت طبیعی و در وضعیتی که دست هم‌راستا با ساعد باشد. در مطالعه‌ای که توسط یکی از شرکت‌های سازنده میکروسکوپ جهت مقایسه دو نوع میکروسکوپ قدیمی و نوع قابل تنظیم آن انجام پذیرفت، مشخص گردید که وجود قابلیت تنظیم‌های متعدد متناسب با هر کاربر، از اعمال فشارهای غیرضروری به مچ‌ها، آرنج‌ها و شانه‌ها خواهد کاست.

– پرهیز از استرس‌های تماسی روی ساعد

– تأمین فضای کافی برای پاها و استفاده از زیرپایی یا محلی برای قرار دادن پا

نحوه برطرف کردن مشکل لبه‌های تیز در میز کار

 به منظور پیشگیری از اثرات سوء وضعیت‌های فوق، اقدامات زیر توصیه می‌شود:

– ایجاد تنوع در انجام کار موجب پرهیز از وضعیت بدنی ثابت برای مدتی طولانی خواهد شد. این کار به نوعی موجب استراحت برای چشم و کاهش خستگی عضلانی نیز می‌شود.

 – استفاده از نمایشگرهای تصویری بجای رؤیت مستقیم نمونه‌ها از درون عدسی، نظافت عدسی‌ها و استفاده از روشنایی مناسب.

کار پشت میز آزمایشگاه:

ارتفاع نامناسب میز کار یکی از دیگر عوامل آسیب‌زا در کارهای آزمایشگاهی به شمار می‌آید؛ چرا که اغلب میزهای آزمایشگاهی دارای ارتفاع ثابتی هستند و این موضوع موجب عدم تناسب آن برای فعالیت‌های مختلف و همچنین افراد با جثه‌های متفاوت می‌شود. در همین رابطه، استفاده از میزهای آزمایشگاهی بعنوان میز کامپیوتر نیز جزو شرایط نامناسب کار در آزمایشگاه محسوب می‌شود. موضوع اخیر موجب می‌شود تا فرد وضعیت نامناسبی را به خود گرفته و به همین دلیل مستعد ابتلا به اختلالات اسکلتی– عضلانی گردد.

به منظور پیشگیری از اثرات منفی ارتفاع نامناسب میز کار در آزمایشگاه‌ها، اقدامات زیر توصیه می‌شود:

– برای انجام کار چه در حالت ایستاده و چه نشسته اتخاذ وضعیت بدنی درست، الزامی است.

– در صورت انجام کار به‌صورت نشسته باید از صندلی قابل تنظیم و دارای تکیه‌گاهی برای دست‌ها استفاده کرد.

– هنگام کار به صورت نشسته، وجود فضای کافی برای پا در زیر میز ضروری است. در غیر این صورت انجام کار به‌صورت نشسته توصیه نمی‌شود.

– در صورت انجام کار به صورت ایستاده، استفاده از زیر پایی ضد خستگی توصیه می‌شود.

– استراحت‌های کوتاه مدت همراه با حرکات بدنی از اثرات سوء وضعیت بدنی نامناسب و فعالیت استاتیک ماهیچه‌ها خواهد کاست.

استفاده از دستگاه میکروتوم دستی در آزمایشگاه بافت‌شناسی از جمله فعالیت‌هایی است که با انجام اعمال تکراری بسیار همراه است. به عنوان مثال یک کاردان آزمایشگاه در طول روز کاری ممکن است بین ۴۰ تا ۵۰ برش بافتی تهیه کند که این کار مستلزم حدود ۱۰۰۰ بار چرخش چرخ دستگاه مذکور است.

این کار نه تنها فعالیتی تکراری است، بلکه چرخش دسته دستگاه نیازمند اعمال نیروی زیاد و چنگش قوی است. البته از دیگر فعالیت‌های تکراری در این کار می‌توان به تعویض نمونه‌ها و استفاده از پیچ‌های تنظیم‌کننده دستگاه اشاره کرد که احتمالاً عامل زمینه‌ساز دیگری جهت ابتلا به اختلالات اسکلتی– عضلانی است.

اصول طراحی ارگونومیک آزمایشگاه:

توجه به اصول ارگونومی و رعایت استانداردها جهت یک محیط آزمایشگاهی ارگونومیک  ضروری است:

– مساحت کافی و مناسب برای آزمایشگاه و بخش‌های مختلف آن به نسبت به تعداد تجهيزات، تعداد کارکنان و ميزان مراجعین به آزمایشگاه. برای هر آزمایشگاه حداقل فضا ۱۰۰ متر مربع در نظر گرفته می‌شود، مساحت آزمایشگاه باید در حدی باشد که بر کیفیت کار در آزمایشگاه و ایمنی کارکنان تأثیر سوء نداشته باشد و با گذشت زمان و افزایش حجم و دامنه کار، فعاليت دچار اختلال نگردد.

• در طراحی آزمایشگاه باید به‌گونه‌ای عمل شود که احتمال بروز مخاطرات فيزیکی، شيميایی و ميکروبی در محيط کار به حداقل برسد و یک محيط کار ایمن برای کارکنان و مراجعه‌کنندگان فراهم گردد. طراحی متناسب با کار، ارتفاع میز کار برای حالت نشسته cm 75 و برای حالت ایستاده cm90 و فضای موردنیاز بین میزهای کاری حداقلcm 120 تا کاربران هنگام استفاده راحت باشند. توجه به لبه تیز میزها، سکوها و …
• آزمایشگاه باید سيستم تهویه مناسب داشته باشد تا از تجمع گازهای سمی در فضای عمومی ممانعت گردد، دما به خوبی کنترل شده، تجهيزات به درستی کارکرده و ایمنی و آسایش کارکنان و مراجعه‌کنندگان تأمین گردد.
• طراحی سيستم آزمایشگاه باید به نحوی باشد که نور کافی و یکنواخت برای انجام فعالیت‌های مختلف مناسب و کافی باشد.

گاهی به دلیل کمبود فضا در آزمایشگاه، بسیاری از کارکنان آزمایشگاهی لوازم و مواد را در قفسه و کابینت‌های بالاسری نگهداری می‌کنند که این مسئله به عنوان ریسک فاکتور شناخته می‌شود. بسیاری از موارد کار در آزمایشگاه نیازمند استفاده مکرر از عضلات جمع‌کننده انگشتان و مچ دست است. برای مثال، برداشتن درپوش‌ها و باز کردن درب ویال‌ها. همه این کارها نیازمند به استفاده از عضلات کوچک است  که منجر به به پوسیجرهای غلط و نیز خستگی عضلات و التهاب تاندون‌ها می‌گردد.

افراد شاغل در آزمایشگاه باید از صندلی‌های با طراحی ارگونومیک استفاده کنند. باید زاویه صندلی و پشتی قابل تنظیم بوده و تنظیم ارتفاع بین ۸۴-۷۱ سانتیمتر باشد.

مانیتور کامپیوتر را به‌گونه‌ای قرار دهید که لبه بالایی نمایشگر تقریباً در سطح چشم فرد قرار گیرد. این وضعیت باعث می‌شود که چشم‌ها به طور معمول به سمت مرکز صفحه نمایشگر باشد. یک کپی نگهدار در راستا و امتداد مانیتور رو به فرد قرار دهید تا مدارک و کاغذها را روی آن قرار دهد به‌گونه‌ای که از چرخش گردن برای خواندن مطالب جلوگیری شود.

برای هر ساعت کار مداوم با کامپیوتر استراحت‌های بین ۱۰- ۵ دقیقه (قدم زدن، حرکات کششی دست، شانه، گردن و کمر) داشته باشید.

استفاده از زیر پایی چوبی مناسب‌تر است و برای جلوگیری از اعمال فشار روی سطح پوست در ساعد موقع قرارگیری روی لبه کابینت یا میز کار، این لبه‌ها توسط فوم‌های مناسب پوشانده شوند.

• در موارد لازم از ویال‌های پلاستیکی با شیارهای کم استفاده گردد. این وضعیت باعث کاهش حرکات چرخشی در طول درپوش‌گذاری و برداشتن آن می‌گردد.
•   کار در ارتفاعی مناسب به‌گونه‌ای که مچ دست در وضعیت طبیعی (به حالت مستقیم به‌گونه‌ای که کف دست در امتداد ساعد باشد) قرار گیرد.

نمونه شماتیک و واقعی از یک صندلی ارگونومیک

نرمش‌های کششی برای همکاران آزمایشگاه- لطفاً این حرکات را چند بار در طول روز تکرار کنید

چک‌لیست بازبینی آزمایشگاه از لحاظ رعایت ملاحظات ارگونومی

 به اﻣﯿﺪ آﻧﮑﻪ ﺑﺎ به‌کارگیری و رعایت ﻫﺮ ﭼـﻪ ﺑﯿﺸـﺘﺮ اصول ارگونومیک در محل کار، ضمن حفظ سلامت و ایمنی همه همکاران پرتلاش علوم آزمایشگاهی، بتوانیم ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﻔﯿﺪﺗﺮ باعث ارتقاء بهره‌وری و خدمت‌رسانی باشیم.

منابع:

• استاندارد برنامه‌ریزی و طراحی آزمایشگاه‌های پزشکی/ معاونت درمان، آزمایشگاه مرجع، معاونت توسعه مدیریت و منابع ۱۳۹۴
• استاندارد آزمایشگاه‌های پزشکی ویرایش سال ۱۳۹۷/ شرایط محیطی و فضای کار، آزمایشگاه مرجع سلامت
• اصول ارگونومی در طراحی سیستم‌ها، صادقی نائینی، انتشارات آسانا و مدیریت آزمایشگاه پزشکی و بهداشتی، ضیاء ظریفی
• تجربیات شخصی/ شغلی در آزمایشگاه تشخیص طبی